Исходный падеж (шығыс септік) существительных казахского языка, описание и примеры. Ілік септік таблица
Родительный падеж (ілік септік) существительных казахского языка, описание и примеры.
Родительный падеж (ілік септик) существительных казахского языка отвечает на вопросы кімнің? кімдердің? (чей? чья? чьё?), ненің? нелердің? (чего?) и используется для обозначения принадлежности.
| Қазақ | Русский | Вопрос |
| Аман-ның кіта-бы | книга Амана | кімнің? |
| бала-ның доб-ы | мяч мальчика | кімнің? |
| колхоз-дың ферма-сы | колхозная ферма | ненің? |
| өзен-нің су-ы | речная вода | ненің? |
Родительный падеж (ілік септік) имеет окончания: -ның (-нің), -дын, (-дің), -тың (-тің).
| Слово оканчивается на | Пример | Аффикс |
| Сәуле-нің пальто-сы (пальто Сауле).Наташа-ның етіг-і (сапоги Наташи). | -ның (-нің) |
| Асқар-дың үй-і (дом Аскара).Күз-дің орта-сы (середина осени). | -дың (-дің) |
| Клуб-тың іш-і (в клубе).Иванов-тың кіта-бы (книга Иванова). | -тың (-тін) |
Существительные в родительном падеже (ілік септік) в предложении являются опредслением (анықтауыш) и стоят перед определяемым словом (анықтайтын сөздің алтына). Определяемое слово употребляется в притяжательной форме. Определяемое слово приобретает притяжательный аффикс 3-го лица -ы/-і, -сы/-сі.
| Қазақ | Русский | Аффикс |
| Бақыт-тың кітаб-ыАхмет-тің қарындаш-ы | Книга БахытаКарандаш Ахмета | -ы |
| Есет-тің дәптер-іАман-ның адрес-і | Тетрадь ЕсетаАдрес Амана | -і |
| Нұрлан-ның аға-сыӘмі-дің бала-сы | Старший брат НурланаРебёнок Амира | -cы |
| Анар-дың әже-сіОмар-дың іні-сі | Бабушка АнарыМладший брат Омара | -cі |
При написании дат аффикс родительного падежа (ілік септік) прибавляется к названию месяца, а притяжательный аффикс к числу:
| Қазақ | Русский |
| қантар-дың бір-і | первое января |
| ақпан-ның екі-сі | второе февраля |
| наурыз-дың үш-і | третье марта |
| наурыз-дың үш-і | третье марта |
| сәуір-дің төрт-і | четвертое апреля |
| мамыр-дың бес-і | пятое мая |
| маусым-ның алты-сы | шестое июня |
| шілде-ның жеті-сі | седьмое июля |
| тамыз-дың сегіз-і | восьмое августа |
| қыркүйек-тің тоғыз-ы | девятое сентября |
| қазан-ның он-ы | десятое октября |
| қараша-ның он бір-і | одиннадцатое ноября |
| желтоқсан-ның он екі-сі | двеннадцатое декабря |
tili.softmaker.kz
Родительный и Винительный падежи | kaz-tili.kz
Родительный и винительный падежи
Автор: Татьяна Валяева
Звук 
: Айдана Қойшығұл
|
| ||||||||||||||||||
Упрощённый вариант:
 |
Советую сперва изучить эти два падежа вместе затем прочитать о каждом падеже в отдельности.
Таблицы с этими падежами очень похожи:
а) в окончаниях родительного и винительного падежей используются гласные 'ы' или 'і', после твёрдого слога следует 'ы', после мягкого 'і';б) вопросы, на которые отвечает существительное этих падежей, тоже очень похожи: кого?, чего? родительный и кого?, что? винительный. Различие этих таблиц с таблицами верхнего ряда (пространственные падежи) в том, что в третью строчку таблиц переходят гласные, то есть окончания третьей строки (ның/нің, ны/ні) добавляются после слов, заканчивающихся на гласные буквы, исключая буквы 'и, ю'.
Итак, рассмотрим сходства при добавлении окончаний этих двух падежей.
1) Окончания первой строки таблиц (дың/дің и ды/ді) будут следовать после звонких 'ж, з', после сонорных (исключая 'м, н, ң' в родительном падеже) и после гласных 'и, ю':
мұражайдың музея; мұражайды музей
судың воды; суды воду
құжаттардың документов; құжаттарды документы
хаттарымыздың наших писем; хаттарымызды наши письма
сөздің слова; сөзді слово
пәтердің квартиры; пәтерді квартиру
көлдердің озёр; көлдерді озёра
шелектеріңіздің Ваших вёдер; шелектеріңізді Ваши вёдра
аюдың медведя; аюды медведя
таксидің такси; таксиді такси
2) Окончания второй строчки таблиц (тың/тің и ты/ті) следуют после глухих согласных и звонких 'б, в, г, д':
балықтың рыбы; балықты рыбу
автобустың автобуса; автобусты автобус
тақырыптың темы; тақырыпты тему
иттің собаки; итті собаку
сүттің молока; сүтті молоко
жүректің сердца; жүректі сердце
3) Окончания третей строчки таблиц (ның/нiң и ны/ні) следуют после гласных (кроме гласных 'и, ю'):
тапсырманың задания; тапсырманы задание
аялдаманың остановки; аялдаманы остановку
шаңғының лыж; шаңғыны лыжи
жейденің рубашки; жейдені рубашку
көрменің выставки; көрмені выставку
сүлгінің полотенца; сүлгіні полотенце
А теперь рассмотрим различия в правилах добавления окончаний этих двух падежей.
а) В родительном падеже после сонорных 'м, н, ң' следуют окончания третей строчки таблицы (ның/нің), а в винительном падеже первой строчки таблицы (ды/ді):
шамның лампы; шамды лампу
нанның хлеба; нанды хлеб
басымның моей головы; басымды мою голову
кілемнің ковра; кiлемді ковёр
өзеннің реки; өзенді реку
тісіңнің твоего зуба; тісіңді твой зуб
б) В родительном падеже после притяжательной формы третьего лица, то есть после окончаний 'сы/сі' и 'ы/і', следуют окончания третей строчки таблицы (ның/нiң), а в винительном падеже четвёртой строчки таблицы (н):
хатының его письма; хатын его письмо
айнасының её зеркала; айнасын её зеркало
сұрақтарының их вопросов; сұрақтарын их вопросы
сөмкесінің её сумки; сөмкесін её сумку
дәптерінің его тетради; дәптерін его тетрадь
сөздерінің их слов; сөздерін их слова
Таблицы с примерами (с притяжательными окончаниями):
|
|
Личные местоимения в родительном падеже вам хорошо знакомы (из темы Притяжательные окончания). По-другому эти местоимения ещё называют "личные местоимения в притяжательной форме". Остаётся выучить личные местоимения в винительном падеже:
|
|
www.kaz-tili.kz
Ілік септігі дегеніміз не? - Bilim-all Q&A
Септік — сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстырып, олардың арасындағы синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге заттық ұғымға қатысты грамматикалық мағына үстейтін қосымша. Септік тікелей өзі немесе басқа Формалармен бірлесіп келіп, зат пен қимыл я зат пен зат арасындағы субъектілік (субъектілік-предикаттық), тұра және жанама объектілік, меншіктік-қатыстык, мекендік, мезгілдік құралдық, көлемдік сияқты қатынастарды білдіреді. Септіктер зат есімге тән түрлену формасы болып табылады. Септіктің мағынасы да қызметі де, формалық ерекшеліктері де заттық ұғыммен байланысты. Сын есім, сан есім, етістіктің кейбір формалары (есімше, тұйық етістік) септелгенде, заттанып зат есім орнына жұмсалады.
Қазақ тіліндегі cептіктер
Қазақ тілінде 7 түрлі септік бар:
| Қазақша атауы | Латынша атауы | Сұраулары | Септік жалғаулары | |
| Жай септіктің сұраулары | Тәуелдік септіктің сұраулары | |||
| Атау септік | Номинатив (Nominative) | кім? не? | кімім? кімің? кіміңіз? кімі?нем? нең? неңіз? несі? | |
| Ілік септік | Генитив (Genitive) | кімнің? ненің? | кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің? кімінің?немнің? неңнің? неңіздің? несінің? | -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің |
| Барыс септік | Датив (Dative) | кімге? неге? қайда? | кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?неме? неңе? неңізге? несіне? | -ға, -ге, -қа, -ке |
| Табыс септік | Аккузатив (Accusative) | кімді? нені? | кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?немді? неңді? неңізді? несін? | -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті |
| Жатыc септік | Локатив (Locative) | кімде? неде? қайда? | кімімде? кіміңде? кіміңізде? кімінде?немде? неңде? неңізде? несінде? | -да, -де, -та, -те |
| Шығыс септік | Аблатив (Ablative) | кімнен? неден? | кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен?немнен? неңнен? неңізден? несінен? | -нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден |
| Көмектес септік | Инструментатив (Instrumental) | кіммен? немен? | кіміммен? кіміңмен? кіміңізбен? кімімен?неммен? неңмен? неңізбен? несімен? | -мен, -бен, -пен |
Олардың әрқайсысына тән тұлғалық, мағыналық ерекшеліктері бар. Септік жалғаулары, негізінде, зат есімдерді және зат есім қызметін атқаратын өзге сөздерді сөйлемдегі етістік мүшелермен байланыстырады. Септіктің ішінде етістік мүшемен тікелей байланыспай, тәуелдік жалғаулы есім сөзбен байланысатыны — тек ілік септігі. Сөздердің Септікті қабылдап өзгеруі сөздердің септелуі не септелу деп аталады. Зат есімдер және олардың қызметін атқаратын баска есім сөздер тәуелденбей де, тәуелденіп те қолданылады. Осыған байланысты Септік — жай септеу, тәуелдік септеу болып екіге бөлінеді.
- Жай септеу — септік қосымшаларының тікелей зат есімдердің және зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тұра түрлеріне жалғануы (баланың, балаға, баладан).
- Тәуелді септеу — септік жалғауларының зат есім немесе оның қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануы (баламның, балама, баламнан).
qa.bilim-all.kz
Исходный падеж (шығыс септік) существительных казахского языка, описание и примеры.
Исходный падеж (шығыс септік) казахского языка соответствует русскому родительному падежу с предлогами из, от, с, у.
| Қазақ | Русский |
| қорыққан-нан | от испуга |
| аш-тан | от голода |
| құлын-нан | из жеребёнка |
| тау-дан | с горы |
Исходный падеж (шығыс септік) отвечает на вопросы кімнен? (от кого?, у кого?), неден? (от чего?, из чего?), қайдан? (откуда?), қашаннан? (с каких пор?) и используется для указания на исходный пункт действия субъекта или на то, из чего изготовлен объект.
| Қазақ | Русский | Вопрос |
| Мен ылғи досым-нан ақыл сұраймын | Я всегда спрашиваю совет у моего друга | кімнен? |
| Ол қызы-нан келе жатыр | Он идёт от своей девушки | кімнен? |
| Олар ақ ұн-нан нан жасайды | Они сделали хлеб из белой муки | неден? |
| Ол жібек-тен көйлегін тігіп отыр | Она шьёт платье из шелка | неден? |
| Мен дүкен-нен келе жатырмын | Я возвращаюсь из магазина | қайдан? |
| Ол жиналыс-тан келе жатыр | Он возвращается с собрания | қайдан? |
| Кеше-ден осында | Здесь со вчерашнего дня | қашанан? |
| Тоғыз-дан жүріп жатыр | Начиная с девяти | қашанан? |
Существительные в исходном падеже (шығыс септік) принимают окончания -дан (-ден), -тан (-тен), -нан (-нен):
- Если основа слова оканчивается на гласные-а, -ә, -е, -и, -у, -ы, -і, -ю, -я (кроме -ы и -і в случаях притяжательной формы 3-го лица), звонких согласных -ж, -з или сонорных -й, -л, -р, -у, к нему прибавляются окончания -дан/-ден.
Қазақ Русский Серік кала-дан келді Серик приехал из города Теңгені қағаз-дан жасайды Тенге делают из бумаги Біз студенттер-ден емтихан аламыз Мы принимаем у студентов экзамены Мен дәрігер-ден келе жатырмын Я иду от врача - Если конечный звук слова глухой согласный -к, -қ, -п, -с, -т, -ш или оканчивается на звонкий согласный -б, -в, -г, -ғ, -д, то к нему прибавляются окончания -тан/-тен.
Қазақ Русский Мариам завод-тан келді Мариям пришла с завода Алмас институт-тан келді Алмас вернулся из института Мен Петербург-тен келе жатырмын Я еду из Петербурга Қаймақты сүт-тен жасайды Сметану делают из молока - Если основа слова оканчивается на сонорные согласные -м,-н,-ң и в случаях притяжательной формы третьего лица с аффиксами -ы/-і, -сы/-сі после корня слова, прибавляются окончания -нан/-нен.
Қазақ Русский Бригада аудан-нан келді Бригада вернулась из района Ол мейрам-нан келе жатыр Он идёт с праздника Әкем-нен хат алдым Я получил письмо от моего отца Әжең-нен хабар бар ма? Есть ли известия от твоей бабушки?
В казахском языке исходный падеж (шығыс септік) имеет следующие значения:
- Исходный пункт действия и движения:
Қазақ Русский Сәрсен демалыс-тан келді Сарсен вернулся из отпуска Студенттер практика-дан келді Студенты вернулись с практики Омар мектеп-тен шыкты Омар вышел из школы Мен қазы-дан келе жатырмын Я иду от судьи - Сравнение предметов:
Қазақ Русский Мұхит теңіз-ден үлкен Океан больше моря Асқар-дан Болат кіші Болат младше Аскара Алтай-дан Сәкен үлкен Сакен меньше Алтая Балхия-дан Әмина жасы Амина моложе Балхии - Материал, из которого сделан предмет:
Қазақ Русский Қағаз-ды* шырша ағашы-нан жасайды Бумагу делают из еловой древесины Балшық-тан кірпіш жасайды Из глины делают кирпичи Нан-ды* ұн-нан пісіреді Хлеб пекут из муки Үйлер-ді* тас-тан салады Дома строят из камня * Здесь присоединено окончания винительного падежа (табыс септік) существительных казахского языка.
- Начало действия во времени:
Қазақ Русский Институтта бірінші қазан-нан лекция басталады Лекции в институте начинаются с первого октября Жұмыс зауытта сағат сегіз-ден басталады Работа на заводе начинается с восьми часов Ертең-нен бастап лекцияға барамын С завтрашнего дня начну ходить на лекции Кеше-ден бастап қар жауады Со вчерашнего дня снег идёт
tili.softmaker.kz
Септік жалғаулары: «Ілік септік» - Қазақ тілі және әдебиеті - Bilim
Септік жалғаулары: «Ілік септік»
Қарағанды облысы, Шет ауданы, Мұхтар негізгі орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі Есенбекова Гулжаухар Куандыковна
Тақырыбы: Септік жалғаулары: «Ілік септік»
Мақсаты: Білімділік: Зат есімнің септелуі туралы білімдерін толықтыру;
Ілік сепігі және оның сұрақтары мен жалғаулары туралы
Білімдерін қалыптастыру;
Дамытушылық: Сөздік қорларын байыту, сөйлем ішінен ілік септігінде
тұрған сөздерді табуға үйрету
Тәрбиелік: Ұжыммен жұмыс жасауға, айналасындағыларды тыңдай
білуге, қорытынды жасауға, ойын жинақтауға
машықтандыру.
Сабақтың түрі: Жаңа тақырыпты түсіндіру сабағы
Сабақтың типі: Сайыс сабақ.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Топпен жұмыс, сұрақ-жауап, ойындар,
жеке оқушымен жұмыс.
Сабақтың көрнекілігі : Кесте, житондар, қима қағаздар, слайдтар, суреттер.
Сабақтың өту барысы:
Ұйымдастыру кезеңі.
- оқушылар назарын сабаққа аудару;
- оқушыларды сабақ мақсатымен таныстыру.
- Бүгінгі сабағымыз ерекше болмақшы. Әр топ мүшесі тапсырмаларды мұқият орындап, өзінің тобына ұпай жинауға тиіс. Бүгінгі сайыс сабағымыз мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Көршіңді тексер.
2. Өткенге шолу.
3. Білгім келеді.
4. Демалыс.
5. Біліміңді пайдалан.
6. Не үйрендік? Не білдік?
7. Нәтиже.
8. Қойын дәптер.
- Сабаққа дайын болсақ, әр сайыс өткен сайын орындаған топқа бағалау житондарын беріп отырамын. Сабақ соңында бағалау осы житондар арқылы жүзеге асырылады.
І. «Көршіңді тексер» (Үй тапсырмасын тексеру)
Әр оқушы көршісінің үй тапсырмасын тексереді, бағалайды, житондар беріледі.
ІІ. «Өткенге шолу».
|
Септік атаулары |
Сұрақтары |
Септік жалғаулары |
|
Атау септік |
Кім? Не? |
|
|
Ілік септік |
Кімнің? Ненің? |
-ның, -нің, -дың, дің, -тың, -тің,. |
|
Барыс септік |
Кімге? Неге? Қайда? |
-ға, -ге, -қа, -ке. |
|
Табыс септік |
Кімді? Нені? |
-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті. |
|
Жатыс септік |
Кімде? Неде? |
-да, -де, -та, -те. |
|
Шығыс септік |
Кімнен? Неден? |
-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен. |
|
Көмектес септік |
Кіммен? Немен? |
-мен, -бен, -пен. |
Атау септіктегі зат есімдер Кім? Не? Кімдер? Нелер? деген сұрақтарға жауап береді, сөйлемде бастауыш болады. Қар қалың жауды.
ІІІ. «Білгім келеді»
Өлеңді мәнерлеп оқу, қарамен жазылған сөздерді сөз құрамына талдау, қосымша қай септікте тұрғанын анықтау.
Атақ-даңқ қалай шығады?
Көмірдің аты
Жанумен шығар.
Балғаның аты
Қағумен шығар.
Шегенің аты
Бекумен шығар.
Қашаудың аты
Шекумен шығар.
Батырдың аты
Жеңумен шығар.
Жомарттың аты
Берумен шығар.
Ақынның аты
Жырлаумен шығар.
Шәкірттің аты
Тыңдаумен шығар.
- қарамен жазылған сөздер түбір сөзге ілік септік жалғауларының жалғануы арқылы жасалған.
ТҮЙІН: Ілік септіктегі зат есімдер кімнің? ненің? кімдердің? нелердің? деген сұрақтарға жауап береді. Ілік септік жалғаулары: -ның, -нің, -дың, дің, -тың, -тің.
ІV. «Демалыс» (Сергіту сәті)
V. «Білгеніңді пайдалан» (Сабақты бекіту)
А) Мақалдарды ілік септікте тұрған қажет сөзді қойып көшіріп жазу:
Туған ... түтіні де ыстық.
... өзегі талмас.
Ас - ... арқауы.
... шиесін шын шығарады.
Қажетті сөздер: Өнерлінің, адамның, жердің, өтіріктің
Ә) Сөйлемдерді жақша ішіндегі зат есімді ілік септігіне қойып, көшіріп жазу.
1. (Құндыз) терісі аса құнды болады. 2. (Шебер) қолы – алтын. 3. (Сәуле) әжесі ауылдан келді. 4. (Шошқа) көзі нашар көреді. Есесіне дыбысты жақсы естиді және иіс сезгіш.
VІ. «Не үйрендік? Не білдік?» (Сабақты қорытындылау)
А) «Дұрысын тап!» ойыны -
Ілік септіктегі зат есімдер кім? Кімдер? Не? Нелер? сұрақтарына жауап береді.
Атау септік жалғаулары: -ның, -нің, -дың, дің, -тың, -тің.
Ә) Венн диаграммасы
Зат
есімнің
септіктері
|
VІІ. «Нәтиже» (Бағалау)
Оқушылар берілген житондар бойынша бағаланады.
VІІІ. «Қойын дәптер» (Үйге тапсырма)
296-жаттығу: Мәтінді түсініп оқу, ат қою.
Мәтіннен ілік септіктегі зат есімдерді теріп жазу, сұрақ қою.
bilim-all.kz
Септік жалғау » Білімділер порталы
Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы,М.Шаханов атындағы жалпы орта мектебіҚазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғаліміПолатова Айнұр МүслімбекқызыСабақтың тақырыбы: Септік жалғау.Сабақтың мақсаты:1.Білімділік: Септік жалғаулары туралы алған теориялық білімдерін оқушы есінде қайта жаңғырту, тереңдете түсу.2.Тәрбиелік: Ұлтымыздың салт-дәстүрін бағалап, дәріптеуге тәрбиелеу.3.Дамытушылық: Өткен сабақтардан алған білімдерін қайталауға арналған әр түрлі жаттығулар арқылы балаларды тез ойланып, жауаптарын тиянақты, жүйелі айта алуға дағдыландыру. Мәнерлеп оқуға баулу.Сабақтың типі: аралас сабақСабақтың түрі: дәстүрлі сабақСабақтың әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, тақтамен, үлестірмелі кеспе қағаздармен , мәтінмен ауызша, жазбаша жұмыстары.Сабақтың көрнекілігі: лингвистикалық кесте.Пәнаралық байланыс: қазақ әдебиеті, халықтық педагогикаСабақтың барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі: 1.Оқушылармен сәлемдесу2.Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру3.Оқушылардың зейіндерін сабаққа аударуII. Үй тапсырмасын тексеру:1. 40 жаттығу2. Тәуелдік жалғау
III. Жаңа тақырыпты түсіндіру:1. Тақтаға жазылған сөйлемдер арқылы түсіндіру.Инженердің жаңа жоспарынан біздерге тиетін көмек өте көпАтау ------ кім? не? ---- бала шегеІлік ------- кімнің? ненің? ----- баланың ----- шегеніңБарыс --- кімге? неге? -------- балаға--------- шегегеТабыс -----кімді? нені? -------- баланы --------шегеніЖатыс ---- кімді? неде? ------- балада --------шегедеШығыс ---- кімнен? неден? --- баладан------ шегеденКөмектес --- кіммен? немен? ---баламен --- шегемен
2. Теориялық білім беру.Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің түрлену жүйесінің бірі – септік жалғауы. Септік жалғауы да тәуелдік, көптік жалғаулары сияқты сөз бен сөздің арасын байланыстырып, оларды өзара қарым-қатынасқа түсіріп тұратын категория. Септік жалғауының сөздерді байланыстыратын қасиеті мына түрде түсіндіріледі. «Инженердің жаңа жоспарынан біздерге тиетін көмек өте көп» деген сөйлемді тақтаға жазып, инженер сөзіндегі –дің, жоспар сөзіндегі –нан, біздер сөзіндегі –ге қосымшаларын сүртіп тастап, инженер... жаңа жоспары... біздер... тиетін көмек өте көп деген тіркесті қайта оқытып, оқушылардың өздеріне қандай өзгеріс барын аңғарттырамыз. Сөйтіп, сөздердің қарым-қатынасқа түсе алмай, айтайын деген ойдың үйлесімсіз тұратынына оқушылардың көздерін жеткіземіз. Мұнан соң инженер, жоспар, біздер деген сөздердің қарым-қатынасқа түсіп тұрған тіркесін аңғартып, бұл үшін тіркестің өзара бір-бірімен септік жалғауының қосымшалары арқылы қарым-қатынасқа түсіп тұрғанын айтамыз.
Тақтаға ақ, қызыл бормен септік жалғауының аттары мен сұрақтарын жазып, әрбір септіктердің өздеріне тән арнаулы сұрақтары, қосымшаларының бары айтылады. Бұл жұмыс былайша орындалуға тиіс: тақтаға 7 септіктің атаулары бірінен соң бірі ақ бормен рет-ретімен баған ретінде тізіліп жазылады да, оқушыларды қатыстыра отырып «Тілімізде неше септік жалғауы барын көріп отырсыңдар?» деген сұраққа жауап аламыз. Осылайша оқушылардың назарын аударған соң, тақтадағы септіктердің қатарына қызыл бормен әрқайсысының сұрақтарын жазамыз. Ол сұрақтардың кім? не? деген негізгі түбірден өрбігенін аңғартып, әр септіктің өздеріне тән арнаулы қосымшалары барын, ол қосымшалардың кім? не? Жалғанып тұрған жалғаулар арқылы түрленетіні түсіндіреміз де, әр септіктің тұсындағы кім? не? Сұрағына қосылып тұрған септік қосымшаларының астын сызып көрсетеміз. Сонымен қатар әр септіктің білдіретін мағынасына да тоқталып өткен жөн.
Атау септік. Атау септігі сырт тұлғасы жағынан да зат есімнің түбірі тұлғасымен ұқсас, арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ болып келсе де, басқа септік түрлерімен бірдей арнайы грамматикалық мағынасы бар, басқа септік тұлғаларындай сөз байланыстырғыш қызметі бар, олармен тепе-тең, бірақ нольдік формалы септік жүйесінің бір түрі болып табылады. Атау септігі белгілі бір заттарды атап көрсетеді, сондықтан атау септігіне қойылатын сұрақтар кім? не? деген жалғаусыз формада жұмсалады.
1. Ілік септік. Ілік септігіндегі сөз үнемі тәуелдік жалғаулы сөзбен байланысты болады. Ілік септіктің білдіретін басты мағынасы – грамматикалық меншіктілік, иелікті, меншіктілік-қатыстықты көрсету. Ілік септігі кімнің? ненің? қай? деген сұрақтарға жауап болады. Ілік септігінің қосымшалары ашық та, жасырын да қолданылатыны өзара салыстырыла әңгімеленуі керек. Мысалы: мектептің маңы – мектеп маңы, есіктің тұтқасы – есік тұтқасы.
Барыс септік. Барыс септігінің де өзіндік ерекшелігі бар. Барыс септігі сөз бен сөзді байланыстырып, мекенді, бағытты, мақсатты, мезгілдік ұғымдарды білдіреді. Барыс септігінің сұрағы мен қосымшаларын түсіндірген соң, дейін, шейін, тарта, қарай, жуық сияқты шылау сөздер өзінің негізгі сөздердің үнемі барыс септікте тұруын керек ететіні аңғартылады. Мысалы: үйге дейін.
1. Табыс септік. Табыс септігі зат пен қимылды ұштастырып, өзара байланыстырып тұрады. Табыс септігі қимылдық ұғымды білдіретін кейбір етістіктердің лексикалық мағыналарымен тікелей байланысты болып, олармен табиғи жағынан да қарым-қатынаста келеді. Мысалы, «Тақтаны сулы шүберекпен сүрту керек» деген сөйлемді тақтаға жазып, сүрту керек деген тіркестің баяндауыш екенін, оған нені? деген сұрақтың тікелей қойылатыны аңғартылады.
Демек, сүрту керек деген сөз тіркесі тақтаны деген сөздің табыс септікте тұруын қалайтыны ескертіледі.Жатыс септік. Жатыс септіктегі сөздер де етістіктен болған сөйлем мүшелерімен байланысып, мекендік, мезгілдік мағыналарды білдіреді. Мысалы: ол мектепте болды.Шығыс септік. Шығыс септігі – септік жалғауларының ішіндегі оңай меңгерілетін категориясының бірі. Шығыс септіктегі сөздер де етістікпен байланысып, қимылдың болған орнын, мезгілін, себебін, нәрсенің неден істелетінін білдіреді. Мысалы: Олар Мәскеуден келді. Шығыс септігіндегі сөздердің мағынасы мен сөйлемдегі қызметі төмендегі мысалдар арқылы түсіндіріледі:
1. Ғарышкерлер Байқоңырдан (қайдан?) ұшырылады.2. Еңбек сабағында пластилиннен (неден?) ат жасадық.3. Асқарды алыстан жүрісінен (несінен?) таныдым.4. асқардан (кімнен?) Омар жақсы оқиды.Бірінші сөйлемдегі Байқоңырдан деген шығыс жалғаулы сөз қайдан? деген сұраққа жауап беріп, шыққан орынды білдіріп, екінші сөйлемдегі пластилиннен деген сөз неден? деген сұраққа жауап беріп, заттың неден істелгенін білдіріп, сөйлемде толықтауыш болып тұр.
Көмектес септік. Көмектес септік сөздер де етістіктен болған мүшемен байланысып, іс-әрекеттің құралын, тәсілін және амалын білдіреді. Демек, көмектес септігі бір заттың екінші бір затқа көмекшілік қызметінде жұмсалатынын білдіреді. Мысалы: Адам еңбегімен бағаланады. Көмектес септігінің –мен, -бен, -пен түрлері жиі қолданылады, ал –менен, -бенен, -пенен түрлері қазіргі тілімізде көп жұмсалмайды. Көмектес септіктің қосымшаларының басқа септіктерден бір ерекшелігі – олардың жуан варианты жоқ. Бұлардың түбірге үнемі жіңішке тұлғада жалғанып, буын үндестігіне бағынбайтыны, көмектес септіктің беретін мағыналары да, сөйлемдегі қызметі де түрліше болып келетіндігін сөйлем талдау арқылы түсіндірген ұтымды болады. Мысалы:
1. Еңбеккерлер трактормен (немен?) жер жыртады, комбайнмен (немен?) астық орады. Қасым жолдастарымен (кімдермен?) экскурсияға кетті. Біз баяндаманы ықыласпен (қалай?) тыңдадық.Бұл сөйлемдердегі трактормен, комбайнмен деген сөздер немен деген сұраққа жауап беріп, істің нендей құралмен істелетінін білдіріп тұр. Сол сияқты жолдастарымен деген сөз кімдермен? Деген сұраққа жауап беріп, істің бірлестігін білдіріп тұр.Сөйтіп, оқушыларға түсіндірген септік жалғауының түрін, сұрағын, мағынасын, қосымшаларын жинақтап, өздеріне бала, шеге деген екі сөзді ауызша септетіп, олардың жауабын ақ, қызыл бормен әр септіктің тұсына жазып тұру керек. Осындай жұмыстың нәтижесі тақтада мына түрде көрінуі тиіс:
1. Атау ------- кім? не? ------------- бала ------------ шеге2. Ілік -------- кімнің? ненің? ---- баланың ------- шегенің3. Барыс ----- кімге? неге? ------- балаға ---------- шегеге4. Табыс ----- кімді? нені? -------- баланы -------- шегені5. Жатыс ----- кімді? неде? ------- балада -------- шегеде6. Шығыс -----кімнен? неден? --- баладан ------ шегеден7. Көмектес --кіммен? немен? -- баламен ------ шегемен
Бұл көріністен жоғарыда айтылғандардан басқа бала, шеге сөздеріндегі септік жалғауларының дәл кім? не? сұрақтарындай түрленіп тұрғанын, буын үндестігіне байланысты қосымшалардың жуан, жіңішке түрлерге варианттанып тұрғанын айту қажет. Бұдан соң дыбыс үндестігіне байланысты да әр септіктің қосымшаларының түрлі вариантта келетінін мына кесте арқылы түсіндіреміз.
Септіктер ------------- Септіктердің жалғаулары1. Атау ----------------- жоқ2. Ілік ----------------- - ның, - нің, - дың, - дің, - тың, - тің3. Бары--------------- - ға, - ге, - қа, - ке, - на, - не, - а, - е4. Табыс ------------- - ды, - ді, - ты, - ті, - ны, - ні, - н5. Жатыс-------------- - да, - де, - та,- те, - нда, - нде6. Шығыc------------- - нан, - нен, - дан,- ден, - тан, -тен7. Көмектес --------- - мен,- бен, - пен
Бұл көрнекі құралды жаңа материалды жинақтап қорыту ретінде пайдаланамыз. Септік жалғауының жалғанатын сөздерінің соңғы дыбыстарының әуеніне қарай түрліше болып келетіні осындағы жалғауларды көрсету арқылы түсіндіріліп, сөздердің осындай жалғаулар арқылы түрленуі септеу делінетіндігі тұжырымдалады.Сонымен қатар мектеп бағдарламасында септеудің жай септеу мен тәуелді септеу деген түрлері кездеседі. Жай септеу деп жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал тәуелді септеу деп септік жалғауының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз. Септік жалғауының жай септеу түрі мен тәуелді септеу түрін салыстырып оқытуға болады.
жай септеу --------- тәуелді септеу1. қалам ------------- қаламым2. қаламның ------- қаламымның3. қаламға ---------- қаламыма4. қаламды ----------- қаламымды5. қаламда ------------қаламымда6. қаламнан ----------қаламымнан7. қаламмен ----------қаламыммен
IV. Жаңа сабақты бекіту.Оқулықпен жұмыс41-жаттығу (ауызша)42-жаттығу (жазбаша)ТолқынТолқыннан толқын туады,Толқынды толқын қуады,Толқын мен толқын жарысад.Күңіренісіп кеңеспен,Бітпейтін бір егеспенЖарысып жарға барысад.Толқын мен толқын сырласып,Сырларын ептет ұрласып,Толқынға толқын еркелеп,Меруерт көбікке оранып,Жыландай жүзге бұралып,Жарға жетер ентелеп. (М.Жұмабаев)43-жаттығу (ауызша)44-жаттығу (ауызша)45-жаттығу (жазбаша)Төмендегі сөздерге барыс септігінің жалғауын жалғап көшіріңдер де, ол жалғаудың неліктен түрліше болғанын түсіндіріңдер.(қайда?) қалаға(кімге?) әкеме (Т.Ж І)(кімге?) атасына (Т.Ж ІІІ)(неге?) күрекке(неге?) сағатқа(неге?) үйге(қайда?) інісіне (Т.Ж ІІІ)(кімге?) апама (Т.Ж І)
46-жаттығу (жазбаша)Көп нүктенің орнына қажетті септік жалғауын қойып жазып, қай септік екенін анықтаңдар.Жазғытұрым қалмайды қыстың сызы,Масатыдай құлпырар жердің жүзі.Жан-жануар, адамзат анталаса,Ата-анадай елжірер күннің көзі.Жаздың көркі енеді жыл құсына,Жайраңдасып жас күлер құрбысына.Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал,Жалбаңдасар өзінің тұрғысына.(Абай)Үлестірмелі кеспе қағаздармен жұмыс.1-кеспе қағазы. Берілген сөйлемді құрылысына, сөйлем мүшелеріне талдап, кездескен септік жалғауларының түрін ажырат.Қазақ баласын ағаш бесікке салып асырайды.2- кеспе қағазы. Сөйлемге морфологиялық талдау жаса.Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт-дәстүрдің бірі – шілдехана.3-кеспе қағазы. Сөйлемде кездесетін септік жалғауларының түрін ажыратып, асты сызылған сөзге фонетикалық талдау жаса.Асық ойыны баланы ептілікке, мергендікке үйретеді.(«Қазақ халқының салт-дәстүрлері»)V. Үйге тапсырма беру:1. Септік жалғау туралы түсінік2. 47-48 жаттығу.
VІ . Оқушыларды бағалау.
bilimdiler.kz
Жатыс септік – Білім порталы
Биримжанова Айнур
Мақсаты: 1. Зат есімнің септелуі туралы түсініктерін кеңейту. Септік жалғауларын және сұрақтарын толық меңгерту. Жатыс септіктегі сөздердің қандай сұрақтарға жауап беретінін және оның жалғауларымен таныстыру.2. Оқушылардың сабаққа деген қызушылығын арттыру, сөздік қорын күнделікті сөйлеу тілін дамыту.3. Ұйымшылдыққа, достыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.Сабақ түрі: жаңа сабақ
Әдіс – тәсіл: түсіндіру, сұрақ – жауапКөрнекіліктері: интерактивті тақта, суреттер, таблица, сызбалар.
I. Ұйымдастыру кезеңі:
Қазақ тілі – өз тілім, ана тілім.
Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім.
Қастерлейді ұл-қызың мәңгі сені,
Болашағым, бақытым, дара тілім – дей келе сабағымызды бастаймыз!
Оқушылардың назарын сабаққа аудару.– Балалар, бүгінгі сабағымызға қонақтар келіп отыр. Олар ұстаздар. Ендеше бүгінгі келіп отырған қонақтарға өзіміздің білімдерімізді, тәртібімізді көрсетейік.Оқушыларды үш топқа бөлу 4 оқушыдан (Ауыл атауларын таңдау арқылы)
І топ «Атау септік ауылы»
Жалғау бермей әйтеуір Атауды дара бөліпті.
Тұңғыш ұлы «Атауға»
Кім? Не? Сұрағын беріпті.
ІІ топ «Ілік септік ауылы»
Кең дүниені бөледі,
Екі сұрақ ұсынып
Кімнің? ненің? дегені.
ІІІ топ «Барыс септік ауылы»
Барыс болса жарқылдап
3 сұрақтан қалыпты.
Кімге? Неге? Қайда? деп
Жұлдыз болып жаныпты.
-ға, -ге, -қа, -ке, болам де
4 жалғаумен қалыпты.
- Үй тапсырмасы:– Үйге қандай тапсырма берілді?131 беттегі 61 – жаттығу сурет бойынша әңгіме құру. Әңгімеде табыс септігінің сөздері кездесетін болсын.
Жазған сөйлемдеріңді ауызша оқып шығамыз. Сөйлемдерін талдату.Өткен сабақта қандай септікті өттік?– Табыс септік (кімді? Нені? Кімдерді? Нелерді? )
Қосымша мағлұмат: Ертегі Септік
«Ерте – ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде, зат есімжерінде, қазақ тілі елінде Септік деген шал болыпты. Елде жұт болып, ашаршылық жайлапты. Бұл ашаршылық Септік шалдың үйіне де келіп жетіпті. Атауатты ұлы қайтыс болғанда шал ағашқа аттың қылын керіп, тиегінің орнына қойыпты да, үнсіз егіліпті. Ай өткен соң Ілік деген ұлы өлгенде тағы бір ішек тағып, «ненің зияны, кімнің көзі тиді екен?» — деп егіледі.
Ай өткен соң Барыс атты ұлы дүниеден өтеді. Сонда шал тағы үшінші ішек тағып «кімге айтып жылайын неге ғана өлді екен?» — деп жоқтау айтады. Табыс атты ұлы өлгенде «нені айтып, кімді ғана қарғайын?» — дейді. Жатыс атты ұлы да аштықтан өлгенде ағашқа бесінші ішек тағылып, «неде, кімде екен себебі? – деп жылайды. Шығыс ұлы да қайтыс болады, алтыншы ішек тағылып «неден қайтыс болдың, кімнен сені сұраймын? » — деп егіледі. Көмектесі де сол ашаршылықтан қайтыс болғанда «кіммен өмірсүрмекпін, немен енді шұғылданамын?» — деп жоқтау айтып егіледі. Содан 7 ішек, 7 тиек тағылып «жетіген» аспабы пайда болыпты. Осы аспап арқылы Шал мұңын халыққа жеткізген деседі.
Ендеше «бәйге» ойыны арқылы өткен сабақтарда алған білімдерімізді тексерейік.Дайынбыз ба?«Бәйге» ойыны.с. ж. 30 – Сөйлемдегі сөздерді бір – бірімен байланыстыру үшін жалғанатын жалғауларды қалай атаймыз? (Септік жалғаулары деп атайды)с. ж. 10 – Зат есімнің септелуі дегеніміз не? (Зат есімнің септік жалғаулары арқылы өзгеруін зат есімнің септелуі дейді)орта. 40 – Атау, ілік септіктері қандай сұрақтарға жауап береді? (Ата септік: Кім? Не? Ілік септік: Кімнің? Ненің?)орта. 20 – Барыс септіктің сұрақтары мен жалғауларын ата. ( Кімге? Неге? Қайда? Ға, ге, қа,ке)оң. ж. 30 – Табыс септіктегі сөздерге қандай сұрақтар қойылады? (кімді? Нені? Ны,ні,ды,ді, ты,ті)оң. ж. 10 – Қазақ тілінде неше септік бар? (7 септік)
III Жаңа сабақТірек сызбамен жұмыс.СептіктерАтау септік, Ілік септік, Барыс септік, Табыс септік, Жатыс септік, Шығыс септік, Көмектес септік
– Қай септіктермен жұмыс жүргіздік?– Атау, ілік, барыс, табыс септіктерімен. Дұрыс айтасыздар. Бүгін біз келесі септікпен таныс боламыз.
Ерте, ерте, ертеде
Мінезі суық қаталдау
«Қазақ тілі» атанған
Хан патшасыболыпты.
Киіз үй тігіп жайлауға
Қыр басына қоныпты.
Септік деген атаның
Жеті ұлы болыпты.
Жетеуі де ер жетіп,
Білімімен жаныпты.
Ақылымен жетектеп
Сара жолға түсіпті.
Қазақ тілдің ұрпағы
Әкесіне сеніпті.
Жетуіне қаз-қатар
Жеті үй тігіп беріпті.
Қатаң тәртіп қағида
Білімсізді жойыпты.
Сұрақтар мен жалғауын, Жатыс септікпен таныс болыңдар
Жатыс болса бүгінде,
Кімде? Неде? сұрағы.
-да,-де,-та,-те, боп
Жабыстырып қойыпты.
Бүгінгі сабақта жатыс септігімен жұмыс жүргіземіз.Жатыс септік.Сұрақтары: Кімде? Неде? Қайда? Кімдерде? Нелерде?Жалғаулары: – да,- де, – та, – теМысалы: қарда, аязда, боранда, әжемде
көркем жазу |Қ қ қ-дауыссыз қатаң
Сөздік диктант: әжені – т.с, найзаның –і.с, ұшқыш-а.с, атаға-б.с, кітапхана-б.с, ынтымақты-т.с
Оқулықпен жұмыс
55-жаттығу
Шөлде ( т.с) гүлдейді, құлпырады,
Суда (т. с ) өмірі қырқылады.
56-жаттығу
Күш-білімде. Балапан ұяда не корсе, ұшқанда соны алады. Ерлік білікте емес, жүректе.
Шығармашылық тапсырма: «Суретті билет» ойыны.
59-жаттығу
Өзен, жайлау, қыс, көген, бесік.
І топ «Атау септік ауылы» Қазақстан өзендерінің атауларын жазып 3-4 сөйлем құрастыру.
ІІ топ «Ілік септік ауылы» Қыс қызығы тақырыбында әңгіме құру.
ІІІ топ «Барыс септік ауылы» Бесік жырын орындау
57 – жаттығу (ауызша орындау) Мәтінге ат қой. Жатыс септіктегі сөздер сөйлемнің қай мүшесі болып тұрғанын анықта.
Тақырыбы: «Арша»
Арша тасты жерлерде, таулы аймақтарда өседі. (Ж.с қайда?) ( сөйлемде тұрлаусыз мүше болып тұр ) Дәрі жасау үшін оның жемісін пайдаланады. Құрамында эфир майлары, қант, алма қышқылдары, миниралды тұздар бар.
Кестемен жұмыс.
Атау септік
Ілік септік
Барыс септік
Табыс септік
Жатыс септік
Сабақты бекіту:
Өзін – өзі бақылап, бағалау. (Тест сұрақтарына жауап беру.)
1«Әке» сөзі қай септікте тұрғанын тап
А) А.с. С) Б.с.
В) І.с. Д) Ж.с.
- Ілік септігінде тұрған сөзді белгіле
А) Оқушы С) Оқушының
В) Оқушыға Д) Оқушыға
3.Барыс септігінің сұрағын белгіле
А) Кімге? Неге? Қайда? С) Кімге, Кімді? Нені?
В) Кімдерге? Кімді? Нені? Д) Кіммен? Немен?
4.Табыс септігінің жалғауын белгіле
А) -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті С) да, -де, -та, -те
В) -да, -де, -та, -те Д) -мен, -бен, -пен
5.Жатыс септігінде тұрған сөзді белгіле
А) көктемде С) мектеппен
В) далаға Д) мектептен
Жауаптары: 1. А 2.в 3.а 4.а 5.а
Сұрақ – жауап арқылы қорытындылау
V .Қорытынды
БІЛЕМІН
БІЛДІМ
ҮЙРЕНГІМ КЕЛЕДІ
Оқушыларды бағалау.(Бағалау парағымен жұмыс жүргізіп, бағалау.)Үйге: 61 – жаттығу 131 бет
ОСЫ МАТЕРИАЛМЕН БӨЛІСІҢІЗ:
bilimger.kz
